قیام در عصر غیبت 1

قیام در عصر غیبت 3    /  قیام در عصر غیبت 2  / قیام در عصر غیبت 1

....

بسم الله الرحمن الرحیم

 و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و اللعن علی اعدائهم اجمعین

برخی با استناد به برخی روایات قائل به حرمت هرگونه قیام و مقابله بر علیه حکام جبار و طواغیت و مستکبرین هستند و علی الخصوص قیام رهبر عظیم الشان و معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی ره را مورد نقد قرار  میدهند.

این نوشته در مقام بیان نقدی مختصر بر چنین برداشتی از روایات است ؛ به امید آنکه چراغی فراسوی ارباب دانش و بینش باشد.

 

دلیلی که این دسته از افراد به آن تمسک میکنند سه روایت است که البته با مضمونی واحد از امام صادق و امام باقر علیهما السلام وارد شده است :

1 - عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کُلُ‏ رَایَةٍ تُرْفَعُ‏ قَبْلَ‏ قِیَامِ‏ الْقَائِمِ‏ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.[1]

این روایت صحیحه است.[2]

2 - مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ خَمْسُ عَلَامَاتٍ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ- الصَّیْحَةُ وَ السُّفْیَانِیُّ وَ الْخَسْفُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ وَ الْیَمَانِیُّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنْ‏ خَرَجَ‏ أَحَدٌ مِنْ‏ أَهْلِ‏ بَیْتِکَ‏ قَبْلَ‏ هَذِهِ الْعَلَامَاتِ أَ نَخْرُجُ مَعَهُ  قَالَ لا... الخ.[3]

این روایت صحیحه است.

3 - حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکِنْدِیِّ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ وَ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ زَکَرِیَّا النَّقَّاضِ‏ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ‏ النَّاسُ صَارُوا بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص بِمَنْزِلَةِ مَنِ اتَّبَعَ هَارُونَ ع وَ مَنِ اتَّبَعَ الْعِجْلَ وَ إِنَّ أَبَا بَکْرٍ دَعَا فَأَبَى عَلِیٌّ ع‏  إِلَّا الْقُرْآنَ‏ وَ إِنَّ عُمَرَ دَعَا فَأَبَى عَلِیٌّ ع إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّ عُثْمَانَ دَعَا فَأَبَى عَلِیٌّ ع إِلَّا الْقُرْآنَ وَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ یَدْعُو إِلَى أَنْ یَخْرُجَ الدَّجَّالُ إِلَّا سَیَجِدُ مَنْ یُبَایِعُهُ وَ مَنْ رَفَعَ رَایَةَ ضَلَالَةٍ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ.[4]

سند این روایت ضعیف است

4- وَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ الزُّهْرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ بْنِ عِیسَى الْحُسَیْنِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ الْجُهَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ ع أَنَّهُ قَالَ: کُلُ‏ رَایَةٍ تُرْفَعُ‏ قَبْلَ رَایَةِ الْقَائِمِ ع صَاحِبُهَا طَاغُوت‏[5]

البته این روایت به دوسند دیگر هم از امام باقر علیه السلام نقل شده :

1 - وَ أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ بِقُمَّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حَسَّانَ الرَّازِیُ‏  قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْکُوفِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مُسْکَانَ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ الْجُهَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ ع یَقُولُ‏ کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ ع صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ.[6]

2 - وَ أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الْبَنْدَنِیجِیُّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى الْعَلَوِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَعْیَنَ الْجُهَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الْبَاقِرَ ع یَقُولُ‏ کُلُّ رَایَةٍ تُرْفَعُ أَوْ قَالَ تَخْرُجُ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ ع صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ.[7]

و لکن چنین برداشتی از روایت که هرگونه قیام و مبارزه با طاغوت درزمان غیبت و قبل از قیام امام زمان علیه السلام مورد نهی شارع باشد صحیح نیست زیرا چنین برداشتی از روایت دارای اشکالاتی است :

اشکال اول :

چه بسا این روایات ناظر به قیام کسانی است که به نا حق خود را شایسته مقام امامت دانسته و پرچم و رایت خود را در عرض پرچم و رایت امام معصوم میدانند و معصومین علیهم السلام چنین کسانی را طرد کرده اند :

1 -  أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ عَنِ ابْنِ رَبَاحٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ الْحِمْیَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ أَیُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْکَرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنِ‏ الْفُضَیْلِ‏  قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٌ ع‏ مَنِ ادَّعَى مَقَامَنَا یَعْنِی الْإِمَامَةَ  فَهُوَ کَافِرٌ أَوْ قَالَ مُشْرِکٌ.[8]

2 - وَ أَخْبَرَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْفُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع یَقُولُ‏ مَنْ خَرَجَ یَدْعُو النَّاسَ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ فَهُوَ ضَالٌّ مُبْتَدِعٌ‏  وَ مَنِ ادَّعَى الْإِمَامَةَ مِنَ اللَّهِ وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ فَهُوَ کَافِرٌ.[9]

وچه بسا نعمانی در کتاب الغیبه به همین دلیل این دسته از روایات را در یک باب ذکر کرده[10] و به هر حال این احتمال باعث مجمل شدن روایت شده و نمیتوان به این روایات برای عدم مشروعیت قیام در مقابل ظلم با لحاظ شرایط آن فتواداد.

ظاهرا مرحوم آیت الله تبریزی – ره – نیز همین مطلب را استفاده کرده باشند چنان که میفرمایند :

و لا یخفى ان ما ورد فی بعض الاخبار من الأمر بإلزام البیت و الصبر الى خروج السفیانی و غیره من العلامات الخروج القائم (ع) لا ینافی ما ذکرنا فان المراد من تلک الروایات أمر الناس بعدم الاستجابة لمن یدعو من أهل بیت النبی (ص) الخلافة لنفسه و ان الأئمة علیهم السلام لا یتصدون لأمر الخلافة و الوصایة للنبی (ص) الى ذلک الزمان و من یدعو الناس الى الخروج انما یرید الخروج لنفسه لا للإمام (ع) و ان لخروجه وقتا محدودا لا بد من انتظاره و اما قضیة الدفاع عن الحوزة الإسلامیة فی زمان الغیبة و التصدی للأمور العامة للمسلمین تحفظا على أعراضهم و أموالهم و تمکین الناس من الأمر بالمعروف و النهى عن المنکر و إسقاط الفسقة و الفجرة عن القدرة و إیکالها على من هو صالح للتصدى لها حسبة من غیر ان یدعى المتصدی الوصایة و الخلافة لنفسه فلیس فیها نظر الى ذلک فلاحظها.[11]

اشکال دوم :

از لحاظ عقلی و نقلی حفظ دین و شریعت اسلامی خواه در زمان حضور امام معصوم و خواه در زمان غیبت ؛ امری واجب است و گاه حفظ دین جز در سایه قیام و مبارزه با حکام جبار و ظالم ممکن نیست بنابراین در صورت صحت چنین روایاتی [12]یا باید قائل به عدم وجوب حفظ دین در زمان غیبت شویم و یا باید روایات عدم جواز قیام را ( البته اگر منظور؛ قیام برای دعوت به امام معصوم علیه السلام و حفظ دین باشد) تخصیص زده و منحصردر جایی بدانیم که اصل دین درمعرض خطر نباشد و یا باید کلا این روایات را طرد کنیم ؛ و لکن از بین این سه احتمال مسلم است که احدی قائل به احتمال اول نیست و ضرورت فقه مخالف با آن است پس یا باید این روایات را بالکل طرد کرد و یا مورد آن را منحصر در جایی دانست که کسی خود را مستحق مقام امامت دانسته و اقدام به قیام میکند و یا باید احتمال دوم را پذیرفت و فی الجمله قائل به جواز قیام – بلکه وجوب قیام – در جایی که اصل دین در خطر است شد.

به عبارت دیگر خروج و قیام اگر جنبه دفاعی داشته باشد مشروع بلکه واجب است و روایات وجوب دفاع از دین و حکم قطعی عقل بر وجوب دفاع ، جاری است ولی اگر خروج و قیام به صورت ابتدایی باشد ممکن است در آن خدشه کنیم.

اشکال سوم :

از مسلمات فقه این است که اجرای احکام منحصر به زمان حضور امام معصوم علیه السلام نیست و در زمان غیبت هم ما مکلف و موظف به اجرای احکام الهی از اقامه جماعت گرفته تا خمس و زکات و حدود و دیات هستیم و سیره ی فقها ی عظام و مراجع دینی هر عصری هم بر اجرای احکام الهی در زمان خود بوده است و مسلم است که اجرای احکام الهی سه صورت بیشتر ندارد:

1 – یا باید قائل به تعطیلی احکام شویم.

2 – احکام خود به خود اجرا میشوند و نیازی به دخالت ما نیست.

3 – برای اجرای احکام نیازمند حکومت و حاکم اسلامی هستیم.

از بین این سه احتمال ؛ احتمال اول و دوم قطعا باطل است و بنابراین احتمال سوم متعین میشود و از آنجا که امر به شیء امر به لوازم آن نیز هست و نیز تشکیل حکومت گاه جز بدون قیام و مبارزه ممکن نیست بنابراین ما نه فقط جواز قیام بلکه وجوب قیام را – البته با رعایت شرایط – استفاده میکنیم .

دراینجا شایسته است کلامی را از حضرت آیت الله صافی گلپایگانی – مد ظله - ذکر کنیم :

ثمّ إنه مما لا ریب فیه و من البدیهی أنه لا فرق فی حاجة الناس إلى من یتولى امورهم بین الأعصار و الأمصار، و بین عصر حضور الإمام و عصر غیبته، فکما کانت تحتاج البلاد و الأمکنة التی لم یکن یعیش فیها الأئمة علیهم السلام الى ولاةٍ و وکلاء منصوبین من قبلهم فکذلک الأزمنة التی یغیب فیها الإمام علیه السلام بأمر الله تعالى لحِکَمٍ و مصالح یعلمها اللّٰه عز و جل، تحتاج أیضاً إلى الوالی الذی یلی امورهم من قِبَله، فکما أن اللّٰه تعالى قد أتمَّ الحجة على خلقه بنصب الإمام یجب على الإمام الذی جعله اللّٰه ولی المؤمنین، و نصبه إماماً على الخلق أجمعین، و کفیلًا لُامورهم، و حافظاً لمصالحهم أن یعیِّن فی عصر غیبته من یکون حاکماً بینهم، و لا یجوز أن یجعل مصالحهم فی معرض الضیاع، و امورهم على شفا حفرةٍ من الفساد.

و قد عین أرواحنا له الفداء فی عصر غیبته الصغرى أو القصرى جمعاً من أعیان الشیعة، منهم:

النواب الأربعة رضوان الله تعالى علیهم، المشهورون عند الکل بالنیابة و السفارة الخاصة.[13]

سپس در ادامه در تبیین دلیل حکومت و ولایت در عصر غیبت برای فقهاء میفرمایند :

ففی الغیبة الکبرى أو الطُّولى التی یطول زمانها کما أخبر به النبی صلى الله علیه و آله لا بد بطریقٍ أولى للإمام من رعایة مصالح شیعته، و دفع ما یؤدی إلى ضیاع أمرهم و انحلاله، و ذلک بنصب القیِّم على أمورهم، الحافظ لشئونهم الاجتماعیة و السیاسیة، و قوانین دینهم و دنیاهم.

ففی الغیبة الکبرى أو الطُّولى التی یطول زمانها کما أخبر به النبی صلى الله علیه و آله لا بد بطریقٍ أولى للإمام من رعایة مصالح شیعته، و دفع ما یؤدی إلى ضیاع أمرهم و انحلاله، و ذلک بنصب القیِّم على أمورهم، الحافظ لشئونهم الاجتماعیة و السیاسیة، و قوانین دینهم و دنیاهم.

و لیس ذلک بالإجماع و الاتفاق إلا ولایة الفقهاء‌ العدول المسماة بالنیابة العامة، فللفقهاء التدخل فی أمور المسلمین بما تقتضیه مصالحهم[14]

اشکال چهارم :

روایات نهی از قیام معارض با روایاتی است که درباره ی قیام یمانی وارد شده که وی در آخر الزمان قیام میکند و رایت و پرچمش ؛ علم حق است و مردم موظف هستند در تحت لوایش قیام کنند  چنان که در حدیث طولانی ذکر شده که:

أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ ابْنُ عُقْدَةَ قَالَ حَدَّثَنِی أَحْمَدُ بْنُ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ أَبُو الْحَسَنِ الْجُعْفِیُّ مِنْ کِتَابِهِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ مِهْرَانَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِیهِ وَ وُهَیْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ:

... وَ لَیْسَ فِی الرَّایَاتِ رَایَةٌ أَهْدَى مِنْ رَایَةِ الْیَمَانِیِّ هِیَ رَایَةُ هُدًى لِأَنَّهُ یَدْعُو إِلَى صَاحِبِکُمْ‏  فَإِذَا خَرَجَ الْیَمَانِیُّ حَرَّمَ بَیْعَ السِّلَاحِ عَلَى النَّاسِ وَ کُلِّ مُسْلِمٍ وَ إِذَا خَرَجَ الْیَمَانِیُّ فَانْهَضْ إِلَیْهِ فَإِنَّ رَایَتَهُ رَایَةُ هُدًى وَ لَا یَحِلُّ لِمُسْلِمٍ أَنْ یَلْتَوِیَ عَلَیْهِ‏  فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ لِأَنَّهُ یَدْعُو إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى‏ طَرِیقٍ مُسْتَقِیم‏... الخ.[15]

ترجمه :

در میان پرچمها راهنماتر از پرچم یمانىّ نباشد که آن پرچم هدایت است زیرا دعوت به صاحب شما مى‏کند، و هنگامى که یمانىّ خروج کند خرید و فروش سلاح براى مردم و هر مسلمانى ممنوع است و چون یمانىّ خروج کرد به سوى او بشتاب که همانا پرچم او پرچم هدایت است، هیچ مسلمانى را روا نباشد که با آن پرچم مقابله نماید ، پس هر کس چنین کند او از اهل آتش است، زیرا او به سوى حقّ و راه مستقیم فرا مى‏خواند.[16]

البته ممکن است گفته شود این روایت میتواند مخصص روایات عدم جواز قیام باشد یعنی هر گونه قیام در زمان غیبت ممنوع است مگر قیام یمانی که تخصیص خورده است بنابراین عدم مشروعیت قیام در زمان غیبت به قوت خود باقی است .

و لکن درجواب میتوان گفت : روایت یمانی؛معلل است و  علت حق بودن گرویدن به یمانی و وجوب حمایت از وی  را چنین ذکر میکند : 

لِأَنَّهُ یَدْعُو إِلَى صَاحِبِکُمْ [17] ( او شما را به سوی امام حق؛ حضرت ولی عصر علیه السلام دعوت میکند)

پس میتوان از آن استفاده کرد که هر قیامی که مردم را به طرف حضرت ولی عصر علیه السلام دعوت میکند و در حقیقت مروج و محکم کننده ی حکومت شیعی باشد – با رعایت شرایط آن نظیر اذن مجتهد جامع الشرایط  - می تواند قیامی بحق باشد و چه بسا همین تعلیل موید حمل روایت بر معنایی است که در ابتدا ذکر شد که روایات نهی از قیام در زمان غیبت ؛ ناظر به کسی است که برای خود حق امامت قائل باشد و خود را در عرض امام معصوم علیه السلام بداند و لکن اگر کسی برای حفظ دین و استحکام شریعت اسلامی قیام کرده و دست به تشکیل حکومت بزند ؛ این قبیل روایات ناظر به آن نیست.

بنابراین نتیجه بحث این است که :

یا این روایات ناظر به کسی است که خود را دارای مقام امامت و در عرض ائمه هدی علیهم السلام میداند ، کما که عده ای چنین فهمیده اند.

و یا این روایات ناظر به جهاد ابتدایی است و الا جهاد و قیام برای دفاع از خود بلا مانع است کما که برخی از معاصرین فهمیده اند.

و یا این قبیل روایات را ناظر به قضایای شخصیه ای دانست که در آن زمان بوده است

والحمد لله رب العالمین

فروردین 1391شمسی

کتابنامه :

1. گلپایگانى، لطف الله صافى، ضرورة وجود الحکومة أو الولایة للفقهاء، در یک جلد، ه‍ ق
2. ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة( للنعمانی)، 1جلد، نشر صدوق - تهران، چاپ: اول، 1397ق.
3. ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم - غفارى، محمد جواد، الغیببة (للنعمانی) / ترجمه غفارى، 1جلد، نشر صدوق - تهران، چاپ: دوم، 1418ق / 1376ش.
4. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی(ط - الإسلامیة) 8جلد، دار الکتب الإسلامیة- تهران، چاپ: چهارم؛ 1407 ق.
5. تبریزى، جواد بن على، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، 4 جلد، مؤسسه اسماعیلیان، قم - ایران، سوم، 1416 ه‍ ق

---

[1] الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏8 ؛ ص295 –  سند روایت معلق است و ابتدای آن بدین صورت است : محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد ... الخ.

[2] بررسی اسناد با نرم افزار درایة النور صورت گرفته است.

[3] الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏8 ؛ ص310- ابتدای سند روایت بدین صورت است : محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیی ... الخ.

[4] الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏8 ؛ ص296

[5] الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص114

[6] الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص115

[7] الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص115 – البته روایت سوم در کتب اربعه نیست و فقط نعمانی است که در کتاب خود انرا از امام باقر – علیه السلام – ذکر میکند.

[8] الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص114

[9] الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص115

[10] الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص111 باب 5 دما روی فیمن ادعى الإمامة و من زعم أنه إمام و لیس بإمام و أن کل رایة ترفع قبل قیام القائم فصاحبها طاغوت‏

[11]  - إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب؛ ج‌3، ص: 37

[12] - یعنی روایات عدم جواز قیام در زمان غیبت هر چند که آن قیام برای دعوت به سوی امام معصوم علیه السلام باشد.

[13] -  ضرورة وجود الحکومة أو الولایة للفقهاء؛ ص: 13- 14

[14] - ضرورة وجود الحکومة أو الولایة للفقهاء؛ ص: 14- 15  

[15]  - الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص253 حدیث 13

[16]  - الغیببة (للنعمانی )/ ترجمه غفارى ؛ ؛ ص361 - 362

[17]  - الغیبة( للنعمانی) ؛ النص ؛ ص253 حدیث 13