تاملی در برخی فقرات دعای ندبه

نوشته ی زیر بحثی است درباره عبارت صلوات مذکور در دعای ندبه " اللهم صل علی محمد و آل محمد و صل علی جده رسولک السید الاکبر " که ایا ذکر این صلوات زائد است یا خیر؟

و نیز به مناسبت بحث شده درباره این که نسخه ی "و علی ابیه السید الاصغر " صحیح است یا عبارت " و علی ابیه السید القسور " ؟ در پایان نیز فرازی از دعا را از کتاب زادالمعاد نقل کرده ایم که کمی متفاوت با نسخه های معروف این دعاست.

بسم الله الرحمن الرحیم

و الحمد لله رب العالمین و صل الله علی محمد و آله اجمعین

یکی از دعاهای زیبا و سجع آمیز که در کتب ادعیه ذکر شده دعای شریف ندبه است که آهنگ خوش و عبارات پر سوزش آتش عشق و ارادت به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را در جان شعله ور میکند و  خواندن آن در چهار عید فطر ، قربان ، غدیر و جمعه سفارش شده است.

در این دعای شریف عبارتی است که از لحاظ ادبی به نظر دچار اشکال است و آن عبارت " اللهم صل علی محمد و آل محمد " است که گویی نوعی فاصله بین جملات قبل و بعد ایجاد ایجاد کرده و در عین حال هم نمیتوان گفت که جمله ی معترضه است زیرا زیبنده مرجع ضمیر در عبارت " جده " نیست که مرجع آن عبارت قبل از ذکر صلوات باشد.

 همین مساله باعث شد تا سری به نسخه های مختلف این دعا بزنیم و ببینیم که آیا در ذکر این عبارت اختلافی هست یا نه ؟

محدث کبیر شیخ عباس قمی ره در کتاب گرانسنگ مفاتیح الجنان به نقل از سید ابن طاووس ره در کتاب مصباح الزائر این فراز دعا را با همان عبارت" صلوات" ذکر میکند :

وأَتْمِمْ نِعْمَتَکَ بِتَقْدِیمِکَ إِیَّاهُ أَمَامَنَا، حَتَّى تُورِدَنَا جِنَانَکَ وَ مُرَافَقَةَ الشُّهَدَاءِ مِنْ خُلَصَائِکَ.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ جَدِّهِ رَسُولِکَ السَّیِّدِ الْأَکْبَرِ، وَ عَلَى أَبِیهِ السَّیِّدِ الْأَصْغَرِ[1]

صاحب مزار کبیر نیز این عبارت را به همین نحو و با حذف "واو " بین " جده " و  "رسولک " ذکر میکند.

وأَتْمِمْ نِعْمَتَکَ بِتَقْدِیمِکَ إِیَّاهُ أَمَامَنَا، حَتَّى تُورِدَنَا جِنَانَکَ وَ مُرَافَقَةَ الشُّهَدَاءِ مِنْ خُلَصَائِکَ.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ جَدِّهِ رَسُولِکَ السَّیِّدِ الْأَکْبَرِ، وَ عَلَى أَبِیهِ السَّیِّدِ الْأَصْغَر[2]

علامه مجلسی در کتاب بحارنیز این فراز دعا را شبیه عبارت  مفاتیح الجنان و کتاب المزار الکبیر ذکر میکند

وَ أَتْمِمْ نِعْمَتَکَ بِتَقْدِیمِکَ إِیَّاهُ أَمَامَنَا حَتَّى تُورِدَنَا جِنَانَکَ وَ مُرَافَقَةَ الشُّهَدَاءِ مِنْ خُلَصَائِکَاللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ  وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ جَدِّهِ وَ رَسُولِکَ السَّیِّدِ الْأَکْبَرِ وَ عَلَى أَبِیهِ السَّیِّدِ الْأَصْغَر[3]

اما در مقابل سید بن طاووس  در کتاب شریف اقبال ، این دعا را متفاوت از نسخه مفاتیح و مزار و با حذف همان عبارت " صلوات " مورد بحث و نیز با کمی اختلاف در تعبیر ذکر میکند

أَتْمِمْ نِعْمَتَکَ بِتَقْدِیمِکَ إِیَّاهُ إَمامَنا، حَتّىٰ تُورِدَنا جَنانَکَ  وَ مُرافَقَةَ الشُّهَداءِ مِنْ خُلَصائِکَ.

اللّهُمَّ صَلِّ عَلىٰ حُجَّتِکَ وَ وَلِیِّ أَمْرِکَ، وَ صَلِّ عَلىٰ جَدِّهِ مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ السَّیِّدِ الْأَکْبَرِ، وَ صَلِّ عَلىٰ عَلِیٍّ أَبِیهِ السَّیِّدِ الْقَسْوَرِ[4]

نیز علامه مجلسی ره در کتاب دیگر خود یعنی  زادالمعاد این دعارا به گونه ای دیگر و مطابق انچه در کتاب اقبال گذشت ذکر میکند ، البته مشخص نیست که ایشان این دعا را از اقبال ذکر کرده اند یا از منبعی دیگر.

أَتْمِمْ نِعْمَتَکَ بِتَقْدِیمِکَ إِیَّاهُ أَمَامَنَا حَتَّى تُورِدَنَا جَنَاتِّکَ وَ مُرَافَقَةَ الشُّهَدَاءِ مِنْ خُلَصَائِکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى حُجَّتِکَ وَ وَلِیِّ أَمْرِکَ وَ صَلِّ عَلَى جَدِّهِ مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ السَّیِّدِ الْأَکْبَرِ وَ صَلِّ عَلَى عَلِیٍّ أَبِیهِ السَّیِّدِ الْقَسْوَرِ[5]

نیز عبارت سید بن طاووس در کتاب جمال الاسبوع مطابق عبارت ایشان درکتاب اقبال ایشان است :

و اتمم نعمتک بتقدیمک ایّاه امامنا حتّى توردنا جناتک و مرافقة الشّهداء من خلصائک اللّهمّ صلّ على حجّتک و ولىّ امرک و صلّ على جدّه محمّد رسولک السّیّد الأکبر و صلّ على علیّ ابیه السّیّد القسور[6]

بنابراین و با توجه به فصاحت بیشتر عبارت کتاب اقبال  به نظر میرسد ذکر  عبارت " صلوات " در این قسمت از دعا زائد و اشتباه در نسخه است و نیز عبارت " السید لاقسور " مناسب تر است تا " عبارت " السید الاصغر".

نکته : این دعای شریف در نسخه ی زادالمعاد بعد از این فراز عباراتی دارد که ظاهرا جزء اضافات یا اشتباهات ناسخ باشد زیرا در سایر کتابهایی که در آنها دعای ندبه نوشته شده اثری از این تعبیر دیده نمیشود ، لذا قابل اعتماد نیست.

ما از باب تکمیل بحث قسمتی از همین فراز دعا را  به نقل از زادالمعاد ذکر میکنیم :

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى حُجَّتِکَ وَ وَلِیِّ أَمْرِکَ وَ صَلِّ عَلَى جَدِّهِ مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ السَّیِّدِ الْأَکْبَرِ وَ صَلِّ عَلَى عَلِیٍّ أَبِیهِ السَّیِّدِ الْقَسْوَرِ وَ حَامِلِ اللِّوَاءِ فِی الْمَحْشَرِ وَ سَاقِی أَوْلِیَائِهِ مِنْ نَهْرِ الْکَوْثَرِ وَ الْأَمِیرِ عَلَى سَائِرِ الْبَشَرِ الَّذِی مَنْ آمَنَ بِهِ فَقَدْ ظَفِرَ وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِهِ فَقَدْ خَسِرَ وَ کَفَرَ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ عَلَى أَخِیهِ وَ عَلَى نَجْلِهِمَا الْمَیَامِینِ الْغُرَرِ مَا طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ مَا أَضَاءَ قَمَرٌ و علی جدته الصدیقة الکبری[7] الخ.

والحمد لله رب العالمین

قم . / 30 مهر 1391

کتابنامه :

1. مفاتیح الجنان / قمی ، عباس / نشر حضور/ قم
2. مشهدى، حائرى، محمد بن جعفر، المزار الکبیر (للمشهدی)، در یک جلد، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم - ایران، اول، 1419 ه‍ ق
3. اصفهانى، مجلسى دوم، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، 26 جلد، مؤسسة الطبع و النشر، بیروت - لبنان، اول، 1410 ه‍ ق
4. حلّى، سید ابن طاووس، رضى الدین، على، الإقبال بالأعمال الحسنة (ط - الحدیثة)، 3 جلد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم - ایران، اول، 1415 ه‍ ق
5. اصفهانى، مجلسى دوم، محمد باقر بن محمد تقى - مترجم: اعلمى، علاء الد، زاد المعاد - مفتاح الجنان، در یک جلد، بیروت - لبنان، اول، 1423 ه‍ ق
6. ابن طاووس، على بن موسى، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، 1جلد، دار الرضى - قم، چاپ: اول، 1330 ق.

بجز کتاب مفاتیح الجنان ، برای مراجعه به منابع از نرم افزار های نور ، جامع فقه و جامع الاحادیث استفاده شده است.

---

[1] مفاتیح الجنان دعای  ندبه

[2] المزار الکبیر (للمشهدی)؛ ص: 583

[3] بحار الأنوار؛ ج‌99، ص: 109

 [4] الإقبال بالأعمال الحسنة (ط - الحدیثة)؛ ج‌1، ص: 512

 در بعضی از نسخه ها بجای تعبیر " السید الاصغر" عبارت "السید القسور " دارد که شاید همین عبارت دوم هم به لحاظ محترمانه تر بودن تعبیر، صحیح باشد زیرا ممکن است گفته شود تعبیر" اصغر" مناسب شان حضرت علی علیه السلام نباشد. قسور را معنی کرده اند به : العزیز ، الغلام القوی الشجاع ( غلام بمعنای چوان )

[5] زاد المعاد - مفتاح الجنان؛ ص: 308

[6] جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع ؛ ؛ ص564

[7] زاد المعاد - مفتاح الجنان؛ ص: 308